Kardinaalsmuts is bij ons een inheemse struik en wordt zo'n drie meter hoog. De struik is in het wild niet zeldzaam in Nederland, maar wordt hier ook gekweekt voor siertuinen. Kardinaalsmuts verliest het blad in de winter en dus maakt de struik in het voorjaar nieuw blad. Het is niet ongebruikelijk dat een paar weken later rupsen de plant volledig kaal vreten en vervolgens volledig inspinnen! Weer een maand of wat later staat kardinaalsmuts weer vol in blad en in bloei met trossen witte, wat groenige bloemetjes! Aan het einde van de zomer heeft de struik vreemde rossig rode vruchten met grote fel oranje zaden erin en bruinrood verkleurende bladeren. En toch valt kardinaalsmuts niet op! Werkelijk een prestatie!

De bessen van de kardinaalsmuts hebben een heel bijzondere vorm, maar vallen vooral op door de fraaie kleuren van de bes en de zaden.

Kardinaalsmuts is ingedeeld bij de plantenfamilie Celastraceae, maar ik heb niet gevonden wat die, waarschijnlijk Griekse, naam betekent. In de familie zitten zo'n duizend soorten maar kardinaalsmuts lijkt de enige inheemse soort in Nederland te zijn. De officiële naam van de kardinaalsmuts is Euonymus europaeus. Euonymus komt ook uit het Grieks en betekent zoiets als 'terecht gegeven naam'! Euonyme was in de Griekse mythologie de moeder van de Furiën. Klinkt spannend, maar ik heb niet gevonden wat het verband is! In ieder geval is er geen verband met de Nederlandse naam 'kardinaalsmuts'. Die naam is wel 'terecht gegeven' want de vruchten lijken inderdaad op het hoofddeksel dat de kardinaal draagt. Zowel in kleur als in vorm! Maar van de Griekse Furiën naar de Nederlandse kardinaal is wel een heel forse sprong!
In het Duits en Engels heet de plant 'Spindelstrauch' resp. 'Spindle' en dat verwijst naar het gebruik van het hout voor de spintollen bij het handspinnen. Het hout van de kardinaalsmuts blijkt namelijk bijzonder slijtvast.

Alle onderdelen van de plant zijn voor mensen min of meer giftig, maar de struik wordt toch als tuinplant aangeboden om de fraaie bessen en de mooie herfstkleuren van het blad.

Kardinaalsmuts
De rupsen van de kardinaalsmutsstippelmot vallen vooral op door de grote aantallen in het voorjaar.

In Europa is kardinaalsmuts niet echt zeldzaam zo tussen het zuiden van Zweden en de Middellandse Zee. Alleen in zuidoost Spanje is het blijkbaar te warm. In Nederland is de struik vrij algemeen in de duinen, het rivierengebied en Zuid-Limburg. De struik houdt niet van laagveen en zeeklei en in de rest van Nederland komt de plant onregelmatig voor. In mijn omgeving in Midden-Brabant is de struik niet zeldzaam op wat nattere delen, maar zeker niet algemeen.

De struik wordt hier zo'n 2 tot 4 meter hoog en als er geen blad aanzit, kun je zien dat de takken duidelijk groen zijn en vaak voorzien van kurklijsten. En dan komt het voorjaar en dat lijkt een heel dramatische periode voor de kardinaalsmuts. In het voorjaar komen eerst de bladeren, gewoon standaard model en grootte. En dan vanaf april/mei komen de rupsen van een stippelmot, de kardinaalsmutsstippelmot of Yponomeuta cagnagella. Deze rupsen zijn vuilwit met zwarte stippen en zijn ongeveer 2 cm lang. In het begin valt het niet op hoeveel er zijn, maar al snel is er geen blad meer te zien! Dan gaan de rupsen verpoppen. Ze spinnen ieder een pop, maar ze maken ook heel veel spinsel tussen de poppen en de takken en voorzien die royaal van zwarte puntjes, uitwerpselen neem ik aan. De spinsels kunnen de hele struik bedekken en er blijft nauwelijks blad over! En dan zijn er ook nog een aantal andere motjes waarvan de rupsen graag kardinaalsmuts eten!

Ik heb vaak gedacht dat de struik dit niet zou overleven, maar eigenlijk viel het altijd wel mee. In juni/juli staat de kardinaalsmuts opeens weer helemaal in blad door de waterloten. Waterloten zijn de noodvoorzieningen van bomen en struiken. Als ze door vraat, late vorst, kap, brand of iets dergelijks heel veel blad verliezen, kunnen ze in korte tijd waterloten vormen. Waterloten komen meestal uit slapende knoppen en vormen heel snel takken met nieuw blad. Soms ziet het er echt uit alsof het haastwerk was en of alles maar willekeurig door elkaar is gegroeid. Een noodoplossing dus, maar bij de kardinaalsmuts werkt het duidelijk en ik ken een struik die dit ieder jaar doet! Noodgedwongen, maar toch!
Dan komen er bloemknoppen en vervolgens groepen kleine witte, een beetje groenige bloemetjes. Kardinaalsmuts heeft tweeslachtige bloemen, maar vaak zijn per plant óf de mannelijke óf de vrouwelijke geslachtsdelen slecht ontwikkeld zodat er toch nog kruisbestuiving kan optreden. Bovendien zijn de meeldraden in één bloem meestal eerder rijp dan de stamper in die bloem.

Als de aanval van de rupsen voorbij is, maakt de plant nieuw blad en koemn de groenig witte bloemen.

De vruchten van de kardinaalsmuts vind ik het meest bijzonder. In september rijpen de vruchten in 'setjes' van meestal vier in een vierkant: het model van het hoofddeksel van de kardinalen. Ook de kleur rozerood komt aardig in de buurt van dat de kardinaal. Of in ieder geval chronologisch juister: de kardinaal heeft goed naar de struik gekeken. En ieder jaar opnieuw kan ik het niet laten om een vrucht een beetje open te maken als ze ongeveer rijp zijn. De fel oranje kleur van de zaden en het roze rood van de verpakking vormen zo'n verrassende combinatie!

De kardinaalsmutsstippelmot
Nog even wat aandacht voor de kardinaalsmutsstippelmot want die speelt een belangrijke, maar vreemde rol in het leven van de kardinaalsmuts. Yponomeuta cagnagella lijkt sterk op de familieleden stippelmot (Yponomeuta) en dat zijn er meer dan honderd! In het rupsstadium zijn ze allemaal of in ieder geval de meeste, wittig met zwarte stippen en in het vlinderstadium ook. Er zit verschil in het stippenpatroon van de verschillende soorten maar het is niet altijd mogelijk om ze daarmee definitief op naam te brengen. Zeggen de deskundigen.

De kardinaalsmusstippelmot ziet er niet spectaculair uit en is moeilijk te onderscheiden van de andere stippelmot soorten (Wikipedia).

Ook de kardinaalsmutsstippelmot heeft een bijzondere levensloop. De rups eet vanaf april of mei en leeft tot juni/juli in een vaak gezamenlijk spinsel. Als de plant is leeg gegeten laat de rups zich aan een draad naar beneden zakken en verpopt dan tot een bruinige pop. Juli/augustus is de tijd dat de vlinders vliegen. Maar dan gaat alles in hoog tempo: paring en eitjes leggen in groepen van 25-50 stuks op takken van de kardinaalsmuts. Zo'n groep eitjes krijgt een beschermlaag, maar erg lang kan die fase niet zijn want de eitjes komen al in augustus uit! De larve eet een korte tijd van de plant en gaat dan in winterslaap op een van de takken.

Nu kan de kardinaalsmuts zich eindelijk op zijn eigen voorplanting concentreren! Tot de winter dan, want wilde konijnen zij dol op de groene schors van de kardinaalsmuts!

Na september krijgt de kardinaalsmuts eindelijk rust en het blad verkleurt dan naar mooi warm rood.

Jan van Dingenen - 2021